Het vaccin beschermt mensen tegen tuberculose, maar zou het ook kunnen helpen tegen het coronavirus? Twee Nederlandse hoogleraren vermoeden van wel en beginnen een experiment.
Of de medisch-ethische commissies van het Radboudumc en het UMC Utrecht een aanvraag wilden goedkeuren voor het inenten van zorgpersoneel met een tuberculose-vaccin, vroegen onderzoekers Mihai Netea en Marc Bonten twee weken geleden. Zoiets duurt normaal gesproken maanden. Maar nu het coronavirus rondwaart in Nederland, kregen ze maandag groen licht.
Dit is dan ook niet zomaar een idee. Het is erop gericht een ziekte terug te dringen die de wereld in een wurggreep houdt en waarvoor nog geen remedie is.
Het draait om een vaccin tegen tuberculose, het BCG-vaccin, dat al zo’n honderd jaar bestaat. Doordat het wereldwijd al aan vele miljoenen mensen is toegediend, is zeker dat het geen onverwachte, ernstige bijwerkingen geeft. In Nederland krijgen kinderen dit vaccin niet meer omdat tuberculose vrijwel niet meer voorkomt, maar in veel andere landen zit het wel standaard in het pakket.
Bacterie
Dat een vaccin dat voor ongeveer 60 procent bescherming biedt tegen tuberculose mogelijk helpt tegen het coronavirus, zit zo. Het vaccin bevat de levende bacterie Mycobacterium bovis, het onschuldige broertje van tuberculosebacterie Mycobacterium tuberculosis.
Die bacterie blijft na injectie onder de huid enkele maanden aanwezig, waar ze een deel van het immuunsysteem activeert. Dat komt hierdoor in actie tegen álle ziekteverwekkers waardoor, zo blijkt uit verschillende studies, de weerstand stijgt tegen onder meer het griepvirus en de malariaparasiet.
Vandaar dat experimenteel internist Mihai Netea van het Radboudumc, die dit effect van het tuberculosevaccin al jaren bestudeert, in januari de handen ineen sloeg met Marc Bonten, die infectieziekten onderzoekt bij het UMC Utrecht.
Razendsnel zetten ze een studie op waarmee ze willen uitzoeken of dit vaccin kan helpen in de strijd tegen het coronavirus. ‘Door artsen en verpleegkundigen ermee in te enten, kunnen we mogelijk voorkomen dat zij door ziekte uitvallen. Dat is cruciaal in de aanpak van de uitbraak’, zegt Netea.
Onverwachte effecten
Netea kwam de onverwachte effecten van het tuberculosevaccin in 2010 bij toeval op het spoor. Een onderzoeker in zijn lab bestudeerde in bloedmonsters het effect van het vaccin op de afweer tegen tuberculose. Ter controle stelde ze de helft van de schaaltjes niet bloot aan tbc, maar aan een schimmel, in de veronderstelling dat er niets zou gebeuren.
Wat bleek? Ook tegen die schimmel verhoogde het tuberculosevaccin de afweer. Eerst dachten de onderzoekers aan een fout, maar het effect trad bij herhaling telkens weer op. De Nijmegenaren namen dit effect niet als eerste waar, ontdekten ze al snel, en besloten het fenomeen verder te bestuderen.
Wat bleek: het tbc-vaccin helpt niet alleen met het aanmaken van gespecialiseerde afweercellen die tuberculose aanpakken, zoals de bedoeling is. Ook het zogeheten aangeboren immuunsysteem − bestaand uit generalisten die normaal gesproken 99 procent van de indringers aanpakken − werd geprikkeld. Hierdoor maakten deze afweercellen indringers in zijn algemeenheid beter onschadelijk. Getrainde immuniteit, noemen Netea en collega’s dit.
Deze prikkeling treedt niet alleen op bij afweercellen in het bloed, maar ook in het beenmerg, waar deze cellen worden geproduceerd en wachten om in actie te komen. Hierdoor kan het effect maanden aanhouden.
‘En die verhoogde activiteit van deze immuuncellen leidt ook daadwerkelijk tot meer bescherming’, zegt Netea. Zijn groep testte dit uit door mensen na een tbc-vaccin nog een gelekoorts-vaccin te geven, dat een levend, verzwakt virus bevat. ‘In de gevaccineerde groep waren vijf dagen later minder virusdeeltjes in het bloed aanwezig dan bij de niet-gevaccineerden.’
Afname
Het onderzoek sluit aan bij studies in met name het Afrikaanse land Guinee-Bissau, waarbij onderzoekers in de maanden na toediening van het BCG-vaccin aan kinderen binnen het vaccinatieprogramma een afname in uiteenlopende infecties zagen van 30 tot 70 procent.
Of het op deze manier versterken van de afweer ook werkt tegen het coronavirus, is nog niet bekend. In welke mate ziekteverwekkers gevoelig zijn voor de aangeboren afweer, varieert sterk.
‘Het is zelfs mogelijk dat de geactiveerde immuuncellen de infectie erger maken’, reageert Hergen Spits, immunoloog in het Amsterdam UMC. ‘Er zijn aanwijzingen dat bij longziekte sars juist overactieve afweercellen verantwoordelijk zijn voor de longontsteking, doordat er een storm ontstaat van bepaalde signaalstoffen, cytokinen.’
Netea kent deze vrees. Uit recente studies blijkt echter dat de afweercellen onder invloed van het tuberculosevaccin wel actiever worden, maar geen cytokine-storm veroorzaken, zegt hij. ‘De vaccinatie wekt geen ontsteking op, maar versterkt de cellen die er zijn.’
Ouderen
Netea was al van plan een studie uit te voeren onder ouderen, waarbij hij in Nederland wilde bestuderen of het tuberculosevaccin hun vatbaarheid voor infecties zoals de griep verlaagt. Hiervoor kreeg hij een prestigieuze Europese onderzoeksbeurs.
Maar nu ligt de prioriteit bij de zorgverleners: als het vaccin eraan kan bijdragen dat zij minder vaak uitvallen tijdens de epidemie, is dat grote winst. ‘Ook als dat is doordat het vaccin bijvoorbeeld griep voorkomt,’ zegt Netea.
Het tuberculosevaccin biedt zeker een mogelijkheid om de weerstand tegen het coronavirus te verhogen, denkt Eleanor Fish, hoogleraar immunologie aan de Universiteit van Toronto. Als ze makkelijk aan het vaccin kon komen, had ze het naar eigen zeggen bij zichzelf laten toedienen.
‘Maar zou het vaccin het virus uitschakelen? Dat denk ik niet. Daarvoor zou je het moeten combineren met een preventieve kuur van een virusremmer of met interferon, een eiwit dat afweercellen zelf produceren tegen virussen. Van allebei wordt het effect op corona getest, maar vooral in de behandeling van patiënten.’
Moeilijke toediening
Ook is het tuberculosevaccin niet zomaar een prik. In Nederland dient alleen een speciale afdeling van de GGD het vaccin toe en krijgen zelfs reizigers die maandenlang naar een risicoland gaan het zelden. De toediening, onder de huid, is moeilijker dan die van andere vaccins, in veel gevallen ontstaat er op de injectieplek een wond die maandenlang kan blijven pussen. Vaak blijft er een litteken achter.
Komende week begint het team van Netea en Bonten met het werven van de benodigde duizend deelnemers. Veel ziekenhuizen hebben zich aangemeld. ‘Er is veel enthousiasme om mee te doen’, zegt Bonten, ‘Alleen in Brabant kunnen ze het er op dit moment niet meer bij doen.’
Binnen een paar maanden moet duidelijk zijn of het vaccin helpt. Tussendoor analyseert een onafhankelijk statisticus of er een groot effect is, zegt Bonten. ‘Zo ja, dan breken we de studie af en krijgen de deelnemers uit de controlegroep én andere zorgverleners het vaccin ook.’
Wil je dat ik me blijf vastbijten in belangrijke dossiers zoals vaccinaties en het nieuwe coronavirus en er diepgravende analyses en achtergrondartikelen over blijf schrijven? Doneer dan en help kwaliteitsjournalistiek mogelijk te maken.
.