Hoewel een corona-infectie bij zwangere vrouwen vaker ernstig verloopt en ook de baby gevaar loopt, is minder dan de helft van de zwangeren gevaccineerd. Welke rol spelen gynaecologen en verloskundigen hierbij?
Jop de Vrieze en Zvezdana Vukojevic – De Groene Amsterdammer
Met spoed wordt half oktober een hoogzwangere vrouw opgenomen in het Erasmus MC in Rotterdam: ernstige covid. De artsen, onder leiding van gynaecoloog en perinatoloog Hans Duvekot, beslissen wat te doen: eerst het kind eruit, dan de moeder aan de beademing. Het kind maakt het goed, maar de moeder zal nog een paar zware weken tegemoet gaan: vijf weken later kan ze pas van de beademing af. Compleet uitgeput en in de war ontwaakt ze.
Duvekot heeft al meerdere van dit soort gevallen gehad. Vrouwen die de eerste weken nadat ze ontwaken nog volledig gedesoriënteerd zijn, tot psychose aan toe. In sommige gevallen moet er een psychiater aan te pas komen, vertelt hij. ‘Zo’n ziektebeeld heb ik in heel mijn carrière nog niet meegemaakt.’
In totaal heeft het Erasmus MC sinds vorig jaar al 33 zwangeren op de ic opgenomen. ‘Eentje over wie de collega’s me gisteravond nog belden omdat ze niet goed wisten wat ze ermee aan moesten’, zegt Duvekot. ‘De meesten waren los van hun infectie gewoon gezond. En maar één van hen was half gevaccineerd, de rest helemaal niet.’
Sinds 22 april van dit jaar krijgen alle zwangere vrouwen in Nederland het advies zich te laten vaccineren tegen het coronavirus. Los van andere risicofactoren vergroot zwangerschap op zichzelf de kans op een ernstig beloop van covid. En er zijn steeds meer aanwijzingen dat de infectie – ook een milde – de placenta kan aantasten, waardoor de ongeboren baby zelfs kan overlijden. Toch is naar schatting nog altijd maar dertig tot vijftig procent van de zwangere vrouwen in Nederland ingeënt tegen het coronavirus. Een landelijke campagne ontbreekt en ook bij zorgverleners blijkt niet altijd de overtuiging aanwezig om zwangeren de prik actief aan te raden. Een groeiende groep van inmiddels zo’n honderd verloskundigen heeft onder de naam Vroedvrouwen Verenigd een brief gestuurd waarin ze hun vraagtekens plaatsen bij de risicoafweging van de werkgroep die het advies onderbouwde en stelt dat de veiligheid van het vaccin onvoldoende is aangetoond.
Als in december 2020 de eerste coronavaccins worden toegelaten in Europa, is er nog geen grootschalig onderzoek gedaan naar de werking en veiligheid bij zwangere vrouwen. Tijdens de eerste golf, voorjaar 2020, zijn er in Nederland ook relatief weinig zwangeren met ernstige covid opgenomen, waardoor de noodzaak om hen te vaccineren niet hoog lijkt. In het standpunt van de multidisciplinaire werkgroep ‘Covid-19 en Zwangerschap’, gepubliceerd op 8 januari 2021, is het advies dan ook alleen zwangeren met onderliggende ziekten zoals ernstig overgewicht en longziekten te vaccineren. De boodschap: wacht met het prikken van alle zwangere vrouwen. ‘Dat konden we ook doen’, zegt Duvekot, voorzitter van de werkgroep, ‘omdat we wisten dat de Amerikanen al wel zwangeren het vaccin gaven, waardoor er gegevens over beschikbaar zouden komen.’
De opkomst van de alfavariant, begin 2021, verandert de situatie. Zo’n tweeënhalf keer vaker dan leeftijdgenoten belanden besmette zwangeren op de ic, waarschijnlijk doordat de zwangerschap hun immuunsysteem onderdrukt en doordat de aanwezigheid van de foetus de longinhoud sowieso al verkleint. Wel lijken het dan nog vooral zwangere vrouwen uit migrantenwijken te zijn met een hoog bmi en onderliggende aandoeningen, maar dat beeld zou nog gaan veranderen.
In maart komen de eerste gegevens uit de VS over negentigduizend gevaccineerde zwangeren naar buiten en in april verschijnt de eerste studie in het New England Journal of Medicine (NEJM), waarin Amerikaanse onderzoekers laten zien dat het vaccin op korte termijn veilig is. ‘Toen dacht ik: nu de beuk erin’, zegt Duvekot. ‘Vrijwel gelijk met de Britten en de Belgen besloten we de mRNA-vaccins voor alle zwangeren te gaan aanraden.’
Maar een uitgebreide campagne blijft uit en hoewel de beroepsorganisaties er wel om vragen, krijgen de zwangeren geen voorrang op leeftijdgenoten. Wat blijft hangen is vooral: zwangeren mogen nu tóch een prik.
Clubs als de Nederlandse Vereniging Kritisch Prikken (nvkp) en de coronasceptische Stichting Artsen Covid Collectief stellen dat de mRNA-vaccins ‘experimenteel’ zijn, niet getest op zwangere vrouwen en dat langetermijneffecten nog onbekend zijn. Ook downplayen zij de schade van het virus zelf. Op het internet circuleren ondertussen allerlei wilde verhalen over de gevolgen van het coronavaccin voor moeder en kind.
Een in oktober gepubliceerde analyse zou aantonen dat het vaccin de kans op een miskraam verzevenvoudigt. Na stevige kritiek op hun rekenmethode trokken de Nieuw-Zeelandse auteurs dit artikel half november terug. Voor een toename van miskramen onder gevaccineerden is geen bewijs.
Op 24 november 2021 retweet FvD-voorman Thierry Baudet dat er in een Canadees ziekenhuis in 24 uur dertien baby’s zouden zijn doodgeboren. Baudet schrijft erboven: ‘Vaccin?’ Vancouver Coastal Health, waar het betreffende ziekenhuis onder valt, stuurt een serie tweets waarin het bericht weerlegt. Er is geen toename in het aantal doodgeboortes in deze regio. ‘Deze misinformatie zorgt voor onnodige stress bij aanstaande ouders die een Covid-19vaccin kregen, bij de zorgverleners die hen moeten geruststellen.’
Een Nederlandse gynaecoloog die anoniem wil blijven merkt in de praktijk dat het moeilijk is om desinformatie te blijven ontkrachten. ‘Een zwangere vrouw vroeg mij laatst: “Wat moet ik doen? Door vaccinaties zijn er veel meer dode baby’s, lees ik.” Ik heb haar meteen uit de droom geholpen: “Jazeker, we zien meer vroeggeboortes en dode baby’s, maar dat is allemaal bij vrouwen met corona, omdat ze niet gevaccineerd zijn. Doe het in godsnaam, laat je prikken en zo snel mogelijk.”’
Gynaecoloog Waltje Jager van het Sint Jans Gasthuis in Weert schrijft zelfs een open brief in het Fries op LinkedIn aan topmodel Doutzen Kroes, die heeft laten weten geen prik te willen: ‘Nog nooit heb ik me zo machteloos gevoeld als nu. Vrouwen die zich uit angst niet hebben laten vaccineren, omdat ik er maar niet in slaag ze ervan te overtuigen dat het vaccin veilig is voor moeder en kind.’
Want het klopt weliswaar dat gerandomiseerde klinische studies met de coronavaccins bij zwangeren nog niet zijn afgerond, maar in de afgelopen maanden zijn er heel wat geruststellende studies verschenen, uit onder meer het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, de Verenigde Staten en Canada. Tegelijk is het bewijs toegenomen dat de infectie zelf een serieus risico vormt voor de zwangere vrouw en het ongeboren kind. In oktober 2021 meldt The Guardian dat in het Verenigd Koninkrijk één op de zes patiënten met ernstige covid de afgelopen maanden ongevaccineerde zwangeren betrof. Onderzoekers van het Erasmus MC in Rotterdam en het lumc in Leiden publiceerden in augustus een studie waarin ze laten zien dat het coronavirus de placenta kan aantasten, waardoor het kind in nood kan komen en zelfs in de buik kan overlijden. Een zwangere met corona tegen het einde van de zwangerschap heeft een twee keer zo grote kans op een doodgeboorte, blijkt ook uit Britse en Amerikaanse cijfers.
De verloskundige zei: “Je mag het doen, maar we kunnen niet zeggen dat het honderd procent goed is voor de baby, want dat is onbekend”
Veel zwangere vrouwen worstelen met een dilemma. Ze willen het beste voor hun kind, maar bereiken zij dit door zich nu te laten vaccineren, of kunnen ze beter afwachten tot ze zeker weten dat er meer bekend is over de – weliswaar onwaarschijnlijke – ongewenste (langetermijn)effecten voor de baby? Daar komt bij dat zij tijdens eerdere coronagolven hun kans op besmetting nog konden beperken door voorzichtig aan te doen. Nu is dat veel moeilijker. Zwangere vrouwen richten zich bij hun besluit bij voorkeur tot hun verloskundige of gynaecoloog, blijkt uit Nederlands onderzoek naar beweegredenen rond de kinkhoestvaccinatie tijdens de zwangerschap.
Ook bij het coronavaccin hebben deze professionals als taak de zwangere te adviseren en het standpunt van de beroepsgroepen over te brengen. Veel ziekenhuizen en verloskundepraktijken verwijzen op hun website naar het standpunt van de werkgroep. Maar in de praktijk blijken ze niet altijd overtuigend. Anne Barnhoorn (39), dan ruim zeven maanden zwanger, legt haar twijfels voor aan haar verloskundige. ‘Het officiële advies is de prik te nemen’, antwoordt die, ‘maar bij ons in de praktijk is het aantal zwangeren dat de prik wel of niet neemt fifty-fifty. We weten niet goed hoe effectief het vaccin is en wat het op langere termijn doet.’
Barnhoorn besluit de prik uit te stellen tot na haar bevalling: ‘Een meer uitgesproken advies had wel geholpen, ja’, zegt ze. De 36-jarige Iris Franssen uit Beek heeft zichzelf lange tijd afgezonderd en dacht zo zonder prik de pandemie door te komen. ‘Het voelde gewoon niet goed. Eerst werd het ook afgeraden, toen weer aangeraden. De verloskundige zei: “Je mag het doen, maar we kunnen niet zeggen dat het honderd procent goed is voor de baby, want dat is onbekend.”’
Een rondgang langs online zwangerschapsfora laat zien dat sommige verloskundigen het vaccin afraden. Op het drukbezochte 24Baby opent ‘Her’ het topic: ‘Bang voor de kans op een miskraam na covid-19 vaccinatie (sic)’. ‘Hoi dames, ik heb voor a.s. donderdag mijn eerste vaccinatie staan dan ben ik 14 weken (sic). Nu slaat toch de paniek toe. Is het wel echt veilig? Of kan ik een miskraam krijgen door de vaccinatie? Me (sic) verloskundige raadde het me af!’
Hanibo reageert: ‘K heb geen vaccinatie. Me (sic) verloskundige raadde het me af! Je weet niet wat het met jou en je ongeboren kind kan doen op de lange termijn… Vindt (sic) het raar dat de ene verloskundige het juist aanbeveelt en de andere raad (sic) het af… dat zegt al genoeg voor mij!’
Rozmat89 zegt: ‘Mijn verloskundige raadt het af en doet het zelf ook niet want is nu ook zwanger. Je weet niet wat het op de lange termijn doet.’
Edrycker: ‘Ik werk veel met jonge ouders en hoor meerdere verhalen van doodgeboren baby’s op intensive care, omdat mama corona had met ademhalingsproblemen. Dat heeft mij overtuigd. Mijn gynaecoloog raadde het ook sterk aan.’
Carma19: ‘Ik laat me wel vaccineren. (…) Mijn verloskundige heeft enkel informatie gegeven en niet haar mening in wel/niet vaccineren. (…) Als je heel erg twijfelt, helpt dat niet echt. Maar het geeft je wel de ruimte om zelf te bepalen wat je wilt.’
De woordvoerder van de verloskundigenvereniging knov kent deze geluiden. ‘Er zijn niet alleen verloskundigen, maar ook kraamverzorgenden, fysiotherapeuten, gynaecologen en kinderartsen die de vaccinatie afraden. Er zijn overal wappies. We hebben 3500 leden en ik heb ze niet allemaal in de hand.’
Twee vroedvrouwen, Margot van Dijk en Rebekka Visser, publiceerden een door collega’s veel gedeeld overzichtsartikel over covid en zwangerschap waarin ze het vaccin niet aan- of afraden, maar wel onder meer schrijven dat ‘er waarschijnlijk een overschatting van het probleem is, omdat al deze cijfers uitgaan van het totaal aantal gemelde covid-19 infecties (sic) en niet alle infecties worden gemeld.’
Van Dijk en Visser schrijven ook dat het absolute risico om als zwangere met covid op de ic te belanden 0,05 procent is – waarbij ze overigens niet meewegen dat die kans bij een hogere circulatie flink toeneemt – ze baseren die namelijk op het totaal aantal zwangeren per jaar en het totaal aantal van hen dat op de IC belandt. Gynaecoloog Duvekot erkent dat de absolute kans op ernstige covid bij zwangeren nog altijd niet erg hoog is, maar, benadrukt hij, ‘het is wel een hele ernstige complicatie, die is te voorkomen door te vaccineren’. Gynaecoloog Leonie van Rheenen van OLVG in Amsterdam zegt: ‘De kansen op ernstige uitkomsten zijn klein, maar er is nog zoveel meer dan IC en sterfte. Zuurstof mee voor een zieke kraamvrouw bijvoorbeeld. Dat wil je toch ook niet? De getallen in de verloskunde zijn altijd klein. Meestal komt het goed, maar in dit geval is meestal niet vaak genoeg.’
Visser ziet het als haar taak om ‘met de zwangere mee te denken waar het hen om te doen is. Meestal zie je dat ze er wel een duidelijk idee over hebben’, zegt ze. ‘Als ze zeggen: ik wil het niet omdat er zeven keer meer kans is op een miskraam, dan leg ik uit dat dat niet klopt. Maar als iemand tegen mij zegt: “Ik heb erover nagedacht, naar de data gekeken en ervoor gekozen het niet te doen”, dan zal ik zeggen: akkoord.’
Vroedvrouwen Verenigd stuurt op 4 november een brief naar de gynaecologenvereniging nvog, het rivm en de knov. Daarin uiten ze hun zorgen over het gebrek aan beschikbare informatie voor zwangeren In de brief schrijven ze: ‘Zwangeren stellen ons vragen waarop zij via de reguliere wegen geen antwoord vinden. Wij als verloskundigen vinden deze antwoorden evenmin via de reguliere kanalen.’
Volgens de verloskundigen willen zwangeren van hen weten wat het absolute risico is op ziekenhuisopname, ernstige complicaties en sterfte bij Covid-19. Ze willen ook weten wat het risico is op complicaties en opname op de IC voor zwangere vrouwen zonder risicofactoren met betrekking tot COVID-19. De veiligheid van mRNA-vaccins op de lange en korte termijn en wat vrouwen zelf kunnen doen om de kans op ziekte tijdens de zwangerschap kleiner te maken.
Vroedvrouw Rebekka Visser: ‘Het vaccin afraden? Dat zou ik heel onbetamelijk vinden. Ik vind dat precies hetzelfde als tegen mensen zeggen: je moet het doen’
Ze voegen een eigen risico-analyse toe waarin ze onder meer schrijven: ‘Zwangere vrouwen hebben een klein absoluut risico op ernstige complicaties, ziekenhuis- of IC-opname door COVID-19, voor een foetus of pasgeboren is het risico om besmet te raken vrijwel nihil. De veiligheid van de covid-19 mRNA-vaccins is onvoldoende aangetoond voor zwangere vrouwen’.
Ook roepen ze op tot ‘het starten van een onderzoek naar bijwerkingen bij zwangere vrouwen door COVID-vaccinaties en naar zelfzorg en vroegbehandeling’, bijvoorbeeld het slikken van vitamines en supplementen.
Uit vrees voor de inspectie willen de initiatiefnemers niet met naam en toenaam in dit artikel. ‘Die jaagt op zorgverleners die nepnieuws verspreiden, maar dit is geen nepnieuws. Wij zijn geen wappies, we willen hier gewoon over in gesprek’, zegt een van hen. In de brief schrijven ze: ‘Zwangeren stellen ons vragen waarop zij via de reguliere wegen geen antwoord vinden. Wij als verloskundigen vinden deze antwoorden evenmin via de reguliere kanalen.’
De nvog stelt dat in overleg met de knov is afgesproken, omdat het verloskundigen betreft, dat die met Vroedvrouwen Verenigd in gesprek zou gaan. ‘Om te zien wat de pijnpunten zijn en of zij hen op andere gedachten zouden kunnen brengen.’
‘We hebben niet specifiek gereageerd op die brief en dat willen we ook niet’, reageert de knov-woordvoerder. Moeten ze niet juist met hen in gesprek? ‘Natuurlijk moet je in gesprek blijven, maar er staan dingen in die niet kloppen, ze leggen het uit zodat het in hun straatje past en ze vergeten de helft van de onderzoeken te noemen.’
Vroedvrouw Rebekka Visser zegt kritisch te zijn op collega’s die het vaccin afraden: ‘Dat zou ik heel onbetamelijk vinden. Ik vind dat precies hetzelfde als tegen mensen zeggen: je moet het doen. Aan de ene kant begrijp ik goed dat er de behoefte is om met één mond te spreken, maar aan de andere kant moet je je ook kunnen afvragen of wat we doen het goede is.’
De weerstand tegen het aanraden van een coronavaccinatie tijdens de zwangerschap ligt gevoelig. Verloskundigen en gynaecologen werken intensief samen en die samenwerkingen zijn soms broos. ‘Ik heb het er wel moeilijk mee dat een aantal van mijn collega’s antivax kan zijn’, zegt de anonieme gynaecoloog. ‘En dat er een kans is dat ik op een dag een ongevaccineerde zwangere vrouw op de ic krijg, doordat een verloskundige die ik misschien wel ken haar de prik heeft afgeraden. Of erger nog: een vroeggeboorte of een dode baby door slecht vaccinatieadvies. Het afgelopen jaar heb ik slechts één “gewone” doodgeboorte gehad, de rest kwam allemaal door corona. Laatst weer eentje. Ongevaccineerd, amper ziek en toch een kapotte placenta waardoor de baby in de buik overleden is.’
Bas Torrenga, gynaecoloog gespecialiseerd in fertiliteit van het Ikazia Ziekenhuis in Rotterdam, spreekt half november een geboorteplan door met een hoogopgeleide patiënt met een migratieachtergrond. ‘Op de valreep vroeg ik: “Ben je gevaccineerd?” Nee, want het was door haar verloskundige afgeraden. Ze zei dat het onbewezen is dat het vaccin veilig is. Totale onzin’.
Dit druist in tegen het advies van het rivm, de ggd, de nvog en de knov, zegt Torrenga. ‘En het druist mijns inziens in tegen het gezonde verstand.’
De desbetreffende verloskundige zegt dat de samenwerking met deze gynaecoloog al een tijdje niet lekker loopt: ‘Hij is het niet eens met onze visie, dat staat los van corona. Als een zwangere vrouw aangeeft erg te twijfelen over het vaccin en ik reageer empathisch, dan kan dat bij een zwangere blijven hangen als: het is me afgeraden. Soms is het voor een zwangere vrouw makkelijker haar keuze te dragen als ze de steun voelt van haar verloskundige.’
Als zwangeren twijfelen, moet je die twijfel juist wegnemen, niet daarin meegaan’, zegt de anonieme gynaecoloog. ‘De richtlijn is om de vaccinatie te adviseren.’ Het afraden van de prik is laakbaar, want: ‘Je adviseert cliënten niet conform de wetenschap, maar conform je eigen mening. Ik denk ook dat je een dijk van een tuchtzaak aan je broek krijgt als je iemand adviseert niet te vaccineren en die vrouw belandt op de ic met 27 weken en een keizersnee.’
De inspectie laat weten op dit moment geen concrete meldingen te hebben ontvangen waaruit blijkt dat een verloskundige vaccinatie actief afraadt bij zwangeren. ‘Wel hebben we ook signalen gehoord dat dit mogelijk zou gebeuren. We gaan daarom in overleg met de beroepsorganisatie knov.’ Als een zwangere het vaccin ontraden is door haar verloskundige of een andere zorgverlener dan kan zij dit melden bij het Landelijk Meldpunt Zorg. ‘Dan kan de inspectie dit met haar toestemming onderzoeken.’
Torrenga: ‘We moeten niet te veel vingerwijzen naar de verloskundigen die het afraden. Van de overheid tot rivm, ggd en wij gynaecologen hadden dit maanden eerder prioriteit moeten maken. Waar blijft die televisiecampagne voor zwangeren? We moeten er allemaal keihard aan trekken om onze gehele populatie, ook de zwangeren in de achterstandswijken te vaccineren.’
Eind november updatet de werkgroep Covid-19 en Zwangerschap haar standpunt en benadrukt dat ook de booster voor zwangeren belangrijk is. Wat onderbelicht is gebleven, is dat een prik tijdens de zwangerschap net als bij de kinkhoestprik de pasgeboren baby de eerste maanden na de geboorte ook bescherming biedt tegen de ziekte. De werkgroep gaat opnieuw aanraden de zwangeren voorrang te geven, zegt Duvekot, ‘maar we weten nu al dat het rivm daar niet aan gaat kunnen voldoen’.
Inmiddels heeft de ruim 38 weken zwangere Iris Franssen zich bedacht. Een familielid die in het uitvaartwezen werkt, hield er niet over op. ‘Ik kan mezelf nu moeilijker afzonderen en er zijn zoveel besmettingen. Wel heb ik zo laat mogelijk in de zwangerschap geprikt; dan is alles bij het kindje helemaal aangelegd. Zo geef ik de baby op de valreep toch wat bescherming mee.’
De namen van anoniem opgevoerde personen zijn bij de redactie bekend.
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.