‘Straks belanden jullie in de loser group’

De oprichter en directeur van het in Cambridge, Massachussetts, gevestigde New England Complex Systems Institute is niet de eerste de beste. De theoretisch fysicus geldt als een van de grondleggers van de wetenschap die zich bezighoudt met complexe systemen. Hij bestudeerde de financiële crisis van 2008 en voorspelde de Arabische lente van 2010/2011. Zo’n vijftien jaar geleden begon hij onderzoek te doen naar pandemieën, vanuit het besef dat onze hyperconnectiviteit ons hiervoor extreem kwetsbaar maakt. Het pandemie-onderzoek dat hij leidt, zou je kunnen omschrijven als ‘gedragsmathematica’. Centraal staat welke factoren een pandemie voortstuwen en hoe we deze door hierop in te grijpen kunnen bestrijden.

Vanuit die expertise en zorgen richtte Bar-Yam begin dit jaar endcoronavirus.org op, een coalitie van inmiddels duizenden wetenschappers en andere betrokkenen met een duidelijk doel: wetenschappelijke kennis inzetten om de coronapandemie een halt toe te roepen. Eind januari riep hij in een open brief met twee collega’s overheden op tot actie, omdat alleen dan een wereldwijde catastrofe afgewend zou kunnen worden.

Op de brief aan Van Dissel kreeg Bar-Yam nooit antwoord. Toch klinkt hij nog altijd gedreven. ‘Overheden en wetenschappers die niet inzien dat je het virus kunt stoppen, stellen heel andere vragen. Daarom is het superbelangrijk om hierover helder te zijn: het kan. En hoe sneller, des te minder economische ontwrichting, minder doden, minder menselijk drama.’

Het is niet toevallig dat Bar-Yam juist nu tijd vrijmaakt voor een interview. In vrijwel heel Europa beginnen overheden de lockdowns te versoepelen. In Nederland, dat een van de soepelste lockdowns heeft, neemt de discipline onder burgers af – premier Rutte noemde het afgelopen week ‘verrommeling’. In het debat komt het economisch perspectief steeds meer in beeld.

Die zorgen zijn legitiem, maar de critici beperken zich niet alleen tot het benadrukken van de economische en sociale malaise. Zo dreigt de horecamagnaat Laurens Meyer dat hij zijn vijftig kroegen op 1 juni open zal gooien. ‘Er is geen enkel bewijs dat het virus in de buitenlucht overdraagbaar is’, zegt hij in het Algemeen Dagblad. ‘Of het virus erger is dan de griep, moeten we maar bekijken.’

De kritiek wordt ook ideologischer van aard. Daar waar rechtse politici en opiniemakers eerst nog hamerden op strengere maatregelen, sijpelt inmiddels ‘het recht van de sterkste’ door, gekoppeld aan de nadruk op individuele vrijheid. Na eerdere uitspraken van Jort Kelder en Marianne Zwagerman volgde vastgoedmiljonair Klaas Hummel. ‘De conclusie is dat de totale sterfte dus voor zelfs meer dan 97 procent ouderen treft met onderliggende gezondheidsproblemen’, stelt hij in Quote. ‘Deze groep zou echter deels sowieso overlijden door andere onderliggende kwalen.’

vvd-raadslid Lars Ruiter van de Noord-Hollandse gemeente Hollands Kroon tweette op 4 mei: ‘De intelligente lockdown is een achterlijke lockdown aan het worden. We helpen onze economie compleet om zeep om een heel klein deel van onze kwetsbare ouderen één of twee extra levensjaren te gunnen in complete eenzaamheid!’

Niet alleen blijken deze opiniemakers weinig te geven om ouderen die anders nog jaren te leven hadden. Ze gaan eraan voorbij dat er bij massale verspreiding óók vele duizenden jongere mensen ernstig ziek zullen worden en waarschijnlijk duizenden zullen overlijden. De sceptici shoppen selectief in het aanbod van cijfers over het virus. Zo kiezen ze steevast de laagst mogelijke schattingen van het sterftecijfer en duikt regelmatig op dat in de Zweedse hoofdstad Stockholm, waar minder strenge maatregelen zijn genomen, al een kwart van de bevolking besmet zou zijn, waarmee die stad een eind op weg zou zijn naar groepsimmuniteit. Alleen bleek dat cijfer op onjuiste aannames over besmettelijkheidsduur te berusten en bovendien loopt in Zweden het aantal ernstig zieken en doden nog altijd in rap tempo op.

Zonder maatregelen zal het aantal besmettingen in één week meer dan verviervoudigen

De minimaliserende toon van de coronasceptici stoort de Vlaamse filosoof Maarten Boudry van Universiteit Gent mateloos. Zelf onderschatte de fervente tegendenker het virus in eerste instantie ook, ‘maar gelukkig heb ik in die periode mijn mond gehouden’. Binnen zijn eigen kring van vooruitgangsdenkers proeft hij die scepsis nog altijd. Hem vallen vooral de denkfouten op. ‘Veel mensen, ook heel verstandige mensen, hebben geen enkel benul van exponentiële groei. Iets wat op het ene moment nog te overzien leek, was een week later een ramp.’

Daarbij negeren ze een heel belangrijk gegeven: wat zou er zijn gebeurd als er geen maatregelen waren genomen? Of wat zal er gebeuren wanneer we ze simpelweg weer loslaten? ‘De curve is afgevlakt, de ergste voorspellingen zijn niet uitgekomen. Dan is het aantrekkelijk om te denken dat de alarmisten ongelijk hadden. Maar we moeten niet vergeten dat het is meegevallen juist door die maatregelen’, zegt Boudry. ‘Een zelfweerleggende voorspelling, heet dat.’

De beelden uit Wuhan en Noord-Italië waren dramatisch, maar zelfs daar was het veel erger geweest wanneer er niet aan de noodrem was getrokken: zonder maatregelen zal het aantal besmettingen in één week meer dan verviervoudigen. Het rivm deed vorige week een poging inzicht te verschaffen: de maatregelen zouden 23.000 ic-opnames voorkomen hebben.

Maar dit soort laissez-faire-scenario’s blijven abstract en lijken het momenteel af te leggen tegen de angst voor een instortende economie. En dus krijgen deze week waarschijnlijk alleen mensen met klachten nog het advies thuis te blijven, gaan wellicht de kappers en terrassen al open en gaat de discussie in Nederland hierover: versoepelen we zo snel mogelijk of iets later? Dat blijkt ook uit een digitale ‘burgerbegroting’ – een uitgebreide online enquête over de exit-strategie die onderzoekers van de TU Delft in samenspraak met onder meer het rivm hebben opgezet. Deelnemers kunnen kiezen welke maatregelen ze al willen versoepelen, in beeld zien ze hoeveel meer ziekte- en sterfgevallen dit zal opleveren en hoeveel banen er behouden blijven.

Waar die module aan voorbij gaat is dat juist sneller versoepelen weleens veel meer levens én banen kan gaan kosten. ‘Ik denk dat de beleidsmakers denken: het virus gaat toch blijven en veel mensen besmetten, dus laten we het dan maar zo snel mogelijk doen’, zegt Bar-Yam. ‘Maar de beste en snelste oplossing wijst exact de andere kant op: uitroeien. Als je het virus kunt afremmen, zoals jullie nu doen, kun je het ook uitdoven.’

Op dit moment is er nog behoorlijk wat verspreiding in Nederland en ligt het geschatte reproductiegetal R net iets lager dan 1. Dat betekent dat één besmet persoon gemiddeld net wat minder dan één andere persoon besmet en dat de uitbraak langzaam aan het uitdoven is. Die uitdoving gaat alleen zo traag dat het geduld van de Nederlanders opraakt. Echter, zou door versoepelingen de R weer boven 1 uitkomen, dan zal dit niet alleen snel resulteren in meer zieken, maar zal de stijging weer exponentieel zijn, met een steeds sterker toenemend aantal gevallen. Hoe hoger het getal, hoe sneller die stijging.

Nederland lijkt te willen mikken op een R vlak onder de 1, waardoor we ‘maximaal kunnen versoepelen’ totdat er met of zonder vaccin groepsimmuniteit is bereikt. Daarmee zou de ‘stroom zieken’ constant blijven op een niveau dat de ziekenhuizen aankunnen. Daar kleven meerdere bezwaren aan: allereerst betekent dit dat het kabinet zich neerlegt bij een flink oplopend dodental: structureel zouden er zeshonderd extra ic-bedden nodig zijn, wat duidt op zo’n vierhonderd doden per maand – om nog maar niet te spreken over doden buiten de ic’s en de langdurige longschade bij vele duizenden. En dat exact varen op R=1 is zowel hachelijk als onaantrekkelijk. In Denemarken lijkt de R door het heropenen van de scholen en onder meer psychologenpraktijken, tattooshops en rechtbanken van 0,6 naar 0,9 gestegen. De versoepelruimte is dus wellicht ook hier na de heropening van de scholen vrijwel op – wat dit scenario vooral voor de horeca en evenementensector gitzwart maakt.

De kans is enorm dat als we te vroeg versoepelen, er alsnog in rap tempo veel meer doden zullen vallen en we alsnog terug bij af zijn. Ook economisch is te vroeg opengaan veel rampzaliger dan iets langer wachten, berekenden onderzoekers van de Universiteit van Cambridge deze week.

Hier tegenover staat het alternatief van Bar-Yam: de verspreiding wél terugbrengen tot vrijwel nul, door middel van een korte, strenge lockdown van vijf weken (‘vanuit jullie huidige aantallen kan het binnen vier’). Daarna kan het leven weer enigszins normaal worden, waarbij proactief bron- en contactonderzoek nieuwe, kleine uitbraken direct de kop in kan drukken. ‘Het zal moeilijk worden, maar niet onmogelijk.’

Bar-Yam’s beleidsvoorstel leunt op een aantal peilers: binnen blijven is niet noodzakelijk, ‘uit elkaar blijven’ wel. Daarnaast mondkapjes voor iedereen in de publieke ruimte en vooral voor personeel in de zorg en in winkels, tijdelijke strenge reisrestricties – ook tussen regio’s binnen een land, zodat regio’s met weinig besmettingen eerder en meer kunnen versoepelen. Actief zoeken naar zieken, bijvoorbeeld door langs de deuren te gaan. Vooral bij versoepeling is massaal testen cruciaal – eventueel met nauwkeuriger CT-scans (longfoto’s). ‘En isoleren van zieken moet je niet thuis doen. Je moet alternatieve woonruimte regelen, eventueel vrijwillig. Anders gaan ze hun familie besmetten en de familie besmet de gemeenschap.’

Dat een dergelijk regime in Nederland niet mogelijk is, daar wil Bar-Yam wil niet aan. Hij publiceert met enige regelmaat een overzicht van landen die hij ‘de winnaars’ noemt. Onder meer Griekenland, Oostenrijk, Slovenië en Kroatië staan op de lijst en ook Duitsland is wat hem betreft op de goede weg. Ook van de vrees dat het virus ‘toch wel terug zal komen’ wil hij niet weten. ‘In beleid gaat het niet over wat er zal gaan gebeuren, maar over wat we kunnen doen. We zullen dus moeten voorkomen dat het virus terugkomt. Naast contactonderzoek kun je bijvoorbeeld inkomende reizigers testen of tijdelijk in quarantaine plaatsen.’

Bar-Yam waarschuwt dat Nederland een groot risico neemt wanneer het de kans laat lopen om het virus in te dammen. ‘Als jullie straks nog naar Luxemburg of Oostenrijk willen, moet je snel aan boord springen.’

Het is echter twijfelachtig of er nog genoeg draagvlak is voor het strenger maken van de Nederlandse lockdown –  wellicht is het nog enkele weken wél strikt voortzetten van het huidige beleid het hoogst haalbare. Maar een soepeler beleid moet juist langer worden volgehouden, benadrukt Bar-Yam. ‘Nu is er in elk geval geen perspectief,’ zegt Bar-Yam. ‘Juist door nu het goede te doen, kunnen de leiders gezichtsverlies voorkomen. Nederland doet genoeg om te vertragen, maar jullie moeten beslissen om te gaan indammen. Anders blijven jullie achter en belanden jullie in de loser group. Ik mis bij jullie de overtuiging om dit virus eronder te krijgen.’