De coronacrisis laat zien wat een virus kan aanrichten wanneer er geen vaccin beschikbaar is. Wat doet dit met de sentimenten rondom vaccineren?
Het is begin februari als de eerste zoon van Frederike en Peter wordt geboren: Tim. Als het aan Peter ligt, krijgt Tim zodra het moment daar is zijn vaccinaties. Frederike twijfelt. Ze is omgeven door mensen die ‘heftig anti zijn’ en die snapt ze tot op zekere hoogte, maar ze noemt zichzelf ook rationeel en geen complotdenker en gelooft bijvoorbeeld niet dat vaccinaties autisme kunnen veroorzaken.
Ze stoort zich aan de ongenuanceerdheid van het debat: of je bent voor (#ikvaccineer), of je bent tegen (#bigpharma) en tegelijk ook dom of onwetend wanneer je er anders over denkt. ‘Ik geloof Vaccinvrij niet, maar ik geloof ook niet zomaar alles wat het consultatiebureau zegt. Zij hebben ook belangen’, zegt ze.
Frederike heeft moeite met het idee dat ze straks in haar gezonde kind iets moet laten spuiten waarvan er toch een kleine kans bestaat dat hij er last van krijgt. Al zijn het maar stuipen of een zeer zeldzame maar ernstigere bijwerking. Halverwege de zwangerschap haalde ze daarom de net ingevoerde kinkhoestprik, dat zou hem straks weer een prik schelen.
Dan breekt in Europa het coronavirus uit. Op Twitter kunnen sommigen hun ironie niet onderdrukken: ‘De antivaxers wilden toch een wereld zonder vaccinaties? Nou, hier is-ie hoor!’, klinkt het. Immers, een veelgenoemde reden voor de opkomst van negatieve sentimenten over vaccinaties is dat veel mensen niet meer doordrongen zijn van de ernst van de ziekten waartegen ze beschermen.
Tel daarbij op dat deskundigen vanaf het begin van de uitbraak benadrukken dat ‘ons leven pas weer normaal wordt als er een vaccin is’ en je zou haast gaan denken dat de wereld unaniem smacht naar dat vaccin. Is dat inderdaad het geval? Of is het ijdele hoop?
Vaccins zijn een van de grote successen van de medische wetenschap. Zo zijn er alleen al in Nederland tussen de zes- en twaalfduizend doden voorkomen door het Rijksvaccinatieprogramma.
Na een paar jaar van gestage daling is de vaccinatiegraad afgelopen jaar in Nederland gestabiliseerd en begin dit jaar voor het eerst weer licht gestegen. Voor mazelen ligt het volgens het recentste cijfer op 92,9 procent (het streefcijfer om verspreiding te voorkomen via groepsimmuniteit is 95 procent), onder meer dankzij de door staatssecretaris Blokhuis opgerichte Vaccinatie-alliantie. Weliswaar zal de stijging door de coronacrisis waarschijnlijk tenietgedaan worden, doordat inentingen van kinderen werden uitgesteld, maar de hoop is dat dit een tijdelijk effect zal zijn.
Tenzij die crisis zelf de vaccinatiebereidheid zal beïnvloeden. De meeste mensen hoeven niet te weten hoe vaccins worden gemaakt, wat erin zit en wat eventueel de (zeldzame) negatieve consequenties van een prik zijn, zegt Bart Penders, universitair hoofddocent medische biologie en maatschappij aan de Universiteit Maastricht. Ze vertrouwen erop dat het wel goed zit als de overheid en haar instituties iets adviseren. ‘Maar wanneer ze zich zorgen gaan maken over die instituties, bijvoorbeeld omdat ze kritisch zijn over de corona-aanpak, kan dat gaan kantelen.’
Daling
Voor het vaccin tegen het coronavirus gelden daarnaast specifieke redenen. Onderzoekers aan de Universiteit van Erfurt in Duitsland, houden al een tijdje bij hoe Duitsers aankijken tegen de komst van dat vaccin. Opmerkelijk genoeg daalde het percentage mensen dat het vaccin wil van 80 procent half april naar 63 procent op 19 mei. Het recente cijfer sluit aan bij het resultaat van een enquête die onderzoeksbureau Civic Science hield tussen 6 en 11 mei onder Amerikaanse burgers. Daarin gaf 69 procent aan het vaccin te willen. ‘Dit zou zelfs bij een perfect werkend vaccin mogelijk niet genoeg zijn voor groepsimmuniteit’, zegt hoogleraar gezondheidscommunicatie Cornelia Betsch, die het Duitse onderzoek leidt.
Een mogelijke verklaring voor de daling is volgens Betsch de preventieparadox: de aanpak van het virus begint dusdanig vruchten af te werpen, dat de dramatische beelden uit onder meer Italië en China snel vervagen en steeds meer mensen het virus als ongevaarlijk beginnen te beschouwen.
Daarbij speelt ook mee dat mensen bij dit vaccin wat minder vertrouwen hebben in de veiligheid dan bij andere vaccins, zegt Betsch. ‘Dat is op zich een gezonde reflex, omdat het nieuw is en zeer snel wordt ontwikkeld en getest. Er is dus meer aandacht voor de verhouding tussen de baten en risico’s.’
Dat klinkt allemaal redelijk. Maar het zou kunnen dat er ook andere krachten spelen. Op internet is de wereldwijde antivaccinatiebeweging al begonnen met een felle campagne. En die campagne draait niet alleen om zorgen over de veiligheid, blijkt onder meer uit contact met een antivaccinatie-activist die anoniem wil blijven. Zij stuurt links door naar artikelen waaruit zou blijken dat het virus niet besmettelijk is en dat het ontstaan van de zeldzame ziekte van Kawasaki bij kinderen niet veroorzaakt kan zijn door het coronavirus maar door vaccinaties.
Ook benadrukt ze dat het virus voor wie ‘gewoon gezond is’ geen enkele bedreiging vormt en nauwelijks verschilt van de griep. (De wetenschappelijke consensus is dat het virus zo’n zes keer dodelijker is dan de gemiddelde griep en dat het inderdaad vooral kwetsbare mensen ernstig ziek maakt, maar dat daarnaast ook kerngezonde, jongere mensen zware klachten kunnen ontwikkelen of zelfs overlijden.)
Microchips
Het valt op dat veel onlineberichten over het coronavirus gaan over filantroop Bill Gates. Zo circuleren er onjuiste berichten waarin hij ervan wordt beticht microchips te willen laten implanteren om het effect van het coronavaccin te volgen. 44 procent van de Republikeinen en 19 procent van de Democraten gelooft in die complottheorie, volgens een recente peiling.
Veelal verwijzen verspreiders van de complottheorie naar het feit dat Gates al jaren waarschuwt voor het gevaar van een pandemie en zes weken voor het coronavirus uitbrak in de Verenigde Staten een grootschalige oefening organiseerde. Beide kloppen, maar voor de suggestie dat hij de pandemie zelf zou hebben georkestreerd is geen enkel bewijs.
Onderzoekers van de George Washington Universiteit in de Verenigde Staten brachten de wereldwijde strijd op het internet tussen pro- en antivaxers op Facebook in kaart en publiceerden er op 13 mei over in Nature. Ze ontdekten dat de kleine groep tegenstanders veel beter in staat blijkt de ‘zwevende prikkers’ te bedienen met hun boodschappen dan de grotere groep voorstanders.
Uit recente, niet in het artikel opgenomen gegevens blijkt dat de antivaccinatiebeweging in de discussie over het coronavirus een vliegende start heeft gemaakt, vertelt onderzoeker Rhys Leahy. ‘Daar maken we ons echt zorgen over. Er komen namelijk veel nieuwe ‘zwevende prikkers’ bij, die al jaren niet over vaccinaties hebben nagedacht. Zij kunnen aanslaan op de scepsis over de farmaceutische industrie, overheden en Bill Gates.’
Deze zorg deelt ook Hedwig te Molder, hoogleraar taal en communicatie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, al benadert ze het probleem liever anders. ‘Blijkbaar weten tegenstanders van vaccinaties de terugkerende zorgen en diepe waarden van mensen goed aan te spreken.’
De verhalen over Bill Gates, bijvoorbeeld, komen mede voort uit zorgen over de invloed van de miljardair, wiens stichting na de Verenigde Staten de grootste donor is van de Wereldgezondheidsorganisatie. ‘Om de zorgen serieus te nemen, hoef je ze niet te onderschrijven, maar je moet er wel het gesprek over aangaan. Juist de angst om het onderwerp aan te snijden, speelt antivaxers in de kaart: zie je wel, daar wordt weer iets onder het tapijt geveegd.’
‘Vragenstellers’
Te Molder benadrukt dat het niet zinnig is om de aandacht te veel te vestigen op de fanatieke tegenstanders, maar op de grotere groep die niet zo zeker is. Zij spreekt daarbij zelf liever niet over ‘vaccinatietwijfelaars’, maar over ‘vragenstellers’. Dat vragen stellen, is niet gek, zegt Te Molder, het is juist een maatschappelijke norm. ‘We willen dat mensen zelf nadenken, maar nu moeten ze de wetenschap blind vertrouwen. Dat werkt niet.’
Precies dit gevoel leeft ook bij Frederike. Ook al is ze niet per definitie tegen, toch merkte ze al tijdens de kraamweek dat de jeugdverpleegkundige die langskwam, afwijzend reageerde op de twijfels die ze uitte. ‘Het voelde als niet bespreekbaar.’
Dat besef is ook doorgedrongen bij de GGD’s. Vandaar dat zij afgelopen jaar al experimenteerden met vaccinatiespreekuren en meer ruimte inbouwen voor vragen bij afspraken. Te Molder doet, in opdracht van het ministerie van VWS, onderzoek naar de juiste balans in deze gesprekken: een duwtje richting vaccinatie maar ook ruimte voor vraagtekens. Bart Penders vraagt zich af hoe dit straks zal gaan bij een coronavirusvaccin. ‘Tijd voor een rustig gesprek is er niet, want zo krijg je geen miljoenen spuitjes toegediend. Daar zit een serieuze zorg. Er moet in ieder geval gelegenheid zijn om de zorgen te adresseren.’
Aan de andere kant zou de huidige situatie waarin maatregelen het maatschappelijk leven domineren, het draagvlak voor het vaccin juist kunnen verhogen, zegt hoogleraar Betsch. ‘Wie zich laat vaccineren draagt bij aan de groepsimmuniteit en beschermt zo kwetsbaren in zijn omgeving. Daar zijn mensen gevoelig voor.’
Dat ervaart ook Frederike. Zij heeft door de coronacrisis naar eigen zeggen wel weer ‘scherp voor ogen waarvoor we vaccineren’. Ze is stiekem blij dat ze dankzij de lockdown de vaccinaties voor haar zoontje nog even heeft kunnen uitstellen. Ze is van plan binnenkort zijn eerste prikken te laten toedienen. ‘Met pijn in mijn buik, dat wel. Maar ik wil ook niet op mijn geweten hebben dat hij bijvoorbeeld door de bof onvruchtbaar wordt.’
Het coronavirusvaccin zal ze straks waarschijnlijk ook nemen. ‘Met mijn fingers crossed. Je hebt gewoon niet alle informatie. Voor mezelf vind ik dat niet zo moeilijk, voor mijn zoontje wel.’
De namen van Frederike en Peter en hun zoon Tim zijn op verzoek gefingeerd. Hun echte namen zijn bij de redactie bekend.
Mexicaans griepvaccin
Ook tijdens de vorige pandemie, veroorzaakt door de Mexicaanse griep (H1N1) in 2009, kwamen er versneld vaccins beschikbaar. Later ontdekten wetenschappers dat zo’n tweeduizend van de miljoenen gevaccineerde Europeanen de slaapziekte narcolepsie hadden ontwikkeld.
De precieze oorzaak is nog altijd onbekend, maar het lijkt erop dat het toen rondwarende griepvirus gelijkenissen vertoont met een eiwit in de hersenen en dat bij een klein deel van de mensen een afweerreactie optrad tegen dit herseneiwit. De ziekte kwam namelijk ook voor bij mensen die niet het vaccin, maar dit griepvirus zelf kregen.
Sindsdien hebben zowel de fabrikanten als het Europese medicijnagentschap lessen geleerd. Zo screenen de fabrikanten meer op overeenkomsten tussen eiwitten in vaccins en in het menselijk lichaam en testen ze uitgebreider de optimale dosering van het vaccin.
Waardeer dit artikel!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.