Diederik Stapel was verslaafd aan applaus. Toen hij geen acteur kon worden, begon hij zijn wetenschappelijke werk uit te hollen door er met een grote lepel ijsjes uit te serveren. Aandacht in de media, dat was waar wetenschappers hun aanzien mee verworven. Dat was wat de maatschappij wilde. Dat was wat Stapel bood. Hij werd een ster.
Maar waarom werd hij een ster? Niet omdat hij een wetenschappelijk genie was. Hij was een ster omdat hij de criteria voor succes begreep, doorzag en naar zijn hand zette.
Zoals kroegfilosoof en goede vriend Jorg Calis zei: wanneer het criterium een doel op zichzelf wordt, dan gaat het mis. Dan gaan mensen shortcuts nemen, waarbij ze het daadwerkelijke doel voorbij streven. Hij doelde in dit geval op de noodzaak voor wetenschappers om in hoog aangeschreven tijdschriften zoals Nature en Science te publiceren. Maar het geldt ook voor opiniepeilingen in de politiek, het geldt voor kijkcijfers op tv en webstatistieken op nieuwswebsites, het geldt voor cijfers op school en extracurriculaire activiteiten naast je studie. Het geld voor bonussen in het bedrijfsleven. Het geldt ook voor succes in de hitlijsten of bij talentenjachten op tv. Het geldt voor likes op Facebook.
Niet alleen verworden ooit waardevolle criteria tot perverse prikkels die schadelijk en onethisch gedrag uitlokken, ze doen ons ook vervreemden van onszelf. Uiteindelijk willen we allemaal erkenning, om wie we zijn. Oké gevonden worden, gewaardeerd en desnoods bewonderd. Maar hoe eigen is het nog als je muziek alleen nog maakt om te scoren, of andermans nummers uitmelkt om zo snel mogelijk naar de top te schieten?
Hoeveel respect oogst je met wetenschappelijke doorbraken die zijn gebaseerd op los zand? Hoeveel vriendschap hou je over als je je uitslooft om zoveel mogelijk duimpjes omhoog te krijgen?
Muziek zou moeten draaien om expressie van gevoel en gedachten. Wetenschap om het bevredigen van nieuwsgierigheid, of desnoods het bedenken van oplossingen voor de maatschappij. School en studie om je ontwikkeling als mens en professional.
Deze affaire vraag niet alleen om reflectie in de wetenschap. Niet alleen om betere regels en kritischer collega’s en journalisten die dit soort onderzoekers nauwgezet volgen. Deze affaire vraagt om collectieve zelfreflectie.
Waar doe jij het voor?